Úr viðjum vanans

Nú þegar haustmyrkrið vofir yfir og daginn hefur stytt til mikilla muna, eiga mörg okkar erfitt með að koma okkur frammúr á morgnana. Orkan sem leysist úr læðingi með vorsólinni og sumarnóttunum björtu, er í rénum og eftir sitjum við berskjölduð gagnvart snemmvetrarsleninu. Þrátt fyrir tryggð okkar við lýsisflöskuna og græna grænmetið, læðist gamall félagi inn í líf okkar – vaninn. Sá gamli lætur gjarnan á sér kræla á þessum árstíma, áður en jólaljósin eru sett upp og eftirvænting aðventunnar gefur okkur grið um stundarsakir. Að minnsta kosti þar til janúar skellur á með náttmyrkri og eilitlu sólarljósi um miðbik dagsins. En þó varla svo telja megi.

 

Kringumstæður eða vani?

En skipta kringumstæður, veður, vindar, sólarljós og sólarleysi virkilega svona miklu máli? Eru þetta þættir sem ráða úrslitum um líðan okkar og stýra því hversu vel okkur gengur í lífi og starfi? Eða eru þetta ef til vill þættir sem við notum til friðþægingar gagnvart sjálfum okkur þegar við erum föst í viðjum vanans og neitum að hefja okkur yfir kringumstæður okkar?

 

Á lappir með þig!

Þessi setning endurómar og á sér tilvist í nútíð minni og fortíð. Ég sé móður mína fyrir mér þar sem hún stendur við rúmið mitt og starir á mig í forundran. „Á lappir með þig“, segir hún. „Ætlarðu að verða of sein í skólann?“

Ég stend við rúm sonar míns í morgunsárið og sömu setningar enduróma í nútíðinni.

Svona er það einnig með vanann. Hann endurómar gjarnan í fortíð og nútíð. Fjölmargar rannsóknir staðfesta það sem Mick Jagger söng um svo eftirminnilega að gamall vani á sér langa lífdaga, í laginu „Old habits die hard“.

 

Góðar venjur

Sumt af því sem við höfum vanið okkur á, einkennir okkur og við skilgreinum okkur jafnvel útfrá mörgu af því. Þarna á ég við margt af því sem við gerum daglega, vikulega, mánaðarlega, árlega eða að minnsta kosti með reglubundum hætti. Sumt af því sem við höfum vanið okkur á er gott og gilt og þjónar tilgangi í lífi okkar. Til dæmis góðar peningavenjur sem viðhalda fjárhagslegu heilbrigði, góðar matarvenjur sem viðhalda góðri heilsu og svo framvegis. En staðreyndin er sú að margt af því sem við gerum reglulega, er í mótsögn við það sem við vitum að er rétt og gott fyrir okkur. Þar erum við föst í viðjum vanans.

 

Úr viðjum vanans

Margir af þeim sem sérhæfa sig í að hjálpa fólki að breyta um kúrs í lífinu (undirrituð meðtalin), hafa upplifað það sem rannsóknarniðurstöður styðja. Það er ómögulegt að segja til um það hversu langan tíma það tekur fólk að breyta um venjur.

Fyrstu athuganir tengdar vana komu fram á sjöunda áratug síðustu aldar. Það var læknir sem setti fram þá tilgátu að það tæki fólk að minnsta kosti þrjár vikur að venjast nýjungum. Tilgátuna studdi hann með reynsluathugunum á fjölda sjúklinga sem hann hafði haft í sinni umsjá. Í kjölfarið voru fjölmargir sem héngu á orðum hans en sneiddu hjá þeirri mikilvægu staðreynd að hann sagði að það tæki að minnsta kosti þrjár vikur að venjast því sem er nýstárlegt og telst ekki til gamalla venja.

Niðurstöður nýjustu rannsókna staðfesta að við skyldum varast að einskorða okkur við að telja dagana eða vikurnar sem það tekur að breyta um kúrs. Það tekur suma styttri tíma en aðra lengri tíma en þó er gert ráð fyrir að miða við tvo til átta mánuði.

Það merkilega er að þrátt fyrir að okkur skriki fótur, minnkar það ekki líkurnar á að við náum árangri þegar fram líða stundir. Svo lengi sem við látum ekki mistökin ná yfirhöndinni og höldum áfram þar sem frá var horfið. Það er þó oftar en ekki hægara sagt en gert og þess vegna er viturlegt að leita sér faglegrar hjálpar. Markþjálfi hefur þann starfa að halda í höndina á þér og hjálpa þér yfir erfiðasta hjallann. Að beina sjónum þínum að árangrinum í stað ósigranna. Að móta framtíðarsýn sem byggir á frelsi en ekki gömlum venjum.

 

 

 

Veldu núna

Fátt veldur mér jafnmiklum heilabrotum og það að hringja í þjónustufyrirtæki sem hafa símsvara með valmöguleikum. Þegar kemur að „veldu núna“ hlutanum, er ég oftast ennþá að velta möguleika tvö fyrir mér og möguleiki þrjú hefur farið forgörðum. Ég neyðist því til að hlusta á alla rununa aftur áður en ég get valið og komist í rétta biðröð til að tala við þjónustufulltrúa. Þessi hversdagslegi vandræðagangur varð þess valdandi að ég fór að velta ákvaðanatöku fyrir mér í stærra samhengi.

Ákvarðanafælni

Hinn frjálsi vilji aðgreinir okkur frá dýrum merkurinnar. En þrátt fyrir að við séum sífellt að velja og hafna, daginn út og daginn inn, getur það reynst okkur erfitt að taka ákvörðun.

Öll stöndum við einhvern tíma á lífsleiðinni frammi fyrir ákvörðununum sem reynast okkur svo erfiðar að við teljum jafnvel sjálfum okkur trú um að við getum bara sleppt því að taka ákvörðun. En sannleikurinn er sá að með því að taka ekki ákvörðun, erum við að taka ákvörðun um að taka ekki ákvörðun. Að standa ekki með okkur sjálfum og láta okkur reka. Vonast til að þetta reddist einhvern veginn.

Ég á þó alls ekki við að best sé að taka allar ákvarðanir í skyndi og skipta aldrei um skoðun. Nei, langt í frá. Margar ákvarðanir eru þess eðlis að þær krefjast þess að við stöldrum við, skoðum hug okkar og veltum fyrir okkur mögulegum afleiðingum sem ákvörðunin kann að hafa í för með sér. En fyrsta skrefið er að ákveða að skoða málið og gera svo það sem gera þarf til þess að hægt sé að taka upplýsta ákvörðun. Hvort sem það er að eiga samtöl við hlutaðeigandi aðila, afla upplýsinga um það sem við þurfum að vita, skrifa niður mótrök og það jákvæða sem ákvörðunin kann að hafa í för með sér og svo framvegis.

Vald okkar felst í ákvaðanatöku

Þegar við erum óákveðin og frestum því að taka ákvörðun eða velkjumst í vafa og stöndum ekki með eigin ákvörðunum, gefum við frá okkur valdið. Að axla ábyrgð á sjálfum sér, felur í sér að geta tekið ákvarðanir, staðið með þeim og framfylgt því sem ákvörðunin hefur í för með sér.

Oft hafa ákvarðanir okkar áhrif á líf annarra en það þýðir þó ekki að það sé okkar að taka ábyrgð á öðrum fullorðnum einstaklingum. Það sama gildir um það þegar við freistum þess að láta aðra taka ábyrgð á okkur með því að veita þeim ákvörðunarrétt í lífi okkar. Í þannig tilfellum þurfum við að gangast við því að við höfum valið að afsala okkur ábyrgð á sjálfum okkur.

Þeim mun fyrr sem við áttum okkur á því að allar okkar ákvarðanir eru á okkar ábyrgð, getum við áttað okkur á hinu stóra samhengi hlutanna.

Það er þó ekki síður mikilvægt að láta aðra fullorðna einstaklinga um að ákveða fyrir sig og leyfa þeim að axla ábyrgð á sjálfum sér. 

Veldu núna!

Ef þú stendur frammi fyrir því að taka ákvörðun, langar mig að gefa þér nokkur ráð sem hafa reynst mér vel:

 

1. Spurðu þig spurninga er varða ákvörðunina. Vittu til að svörin kunna að koma þér á óvart.
2. Komdu þér úr sporunum. Farðu í gönguferð, sund eða veldu aðra hreyfingu sem hentar þér. Vittu til að svörin koma til þín.
3. Horfðu fram á veginn og sjáðu fyrir þér líf þitt eftir fimm ár. Spurðu þig hvaða áhrif ákvöðunin hefur haft á líf þitt og fólksins í kringum þig.
4. Skrifaðu ákörðunina niður á blað, settu dagsetningu og skrifaðu undir. Þannig geturðu gert samning við þig um að standa með ákvörðuninni og þannig stendur þú í valdinu þínu.

 

Þegar ég upplifi stöðnun og finn að ég þarf að taka ákvörðun, finnst mér mjög gott að fara í gönguferð. Ég legg af stað með skýran tilgang í huga. Ég þarf að fá svar við spurningunni um hver ákvörðunin eigi að vera.

Þankagangurinn verður allur annar og stöðnunin fer veg allrar veraldar þegar líkaminn er á hreyfingu. Oftar en ekki sný ég til baka úr gönguferðinni með ákvörðunina í farteskinu. Efinn er fokinn út í veður og vind og upplifunin er einstaklega valdeflandi.